Алтайдыҥ тӱӱкизи
Алтай – Азияныҥ тал-ортозында туруп, башка-башка калыктардыҥ ла культуралардыҥ бириккен jери болгон. Олордыҥ кӧп сабазы ук-тукумыла тӱрктер болгоны учун культуралык тӧзӧлгӧзинде тӱрк тил ле тӱрк бичик-билик турат.
Орхон ло Энесайдыҥ таш бичиктерин шиҥдеген баштапкы билимчилердиҥ иштеринде тӱрк-моҥол, тунгус-маньчжур ла jопон-корей тилдер кирген «тилдердиҥ алтай билезин» ачып, телекейлик билимге «алтаистика» деп jаҥы ууламјы ачкан.
Алтайдыҥ jебрендеги геополитикалык айалгазын Тӧс Азияда тӧзӧлгӧн элдер ле олордыҥ тӱӱкизи быжу керелейт. Бистиҥ эрадаҥ озо III ле II чактардаҥ ала бистиҥ эраныҥ I чагыныҥ учына jетире Алтай Тӱндӱк Монголияныҥ гунндарынаҥ камаанду болгон. Бистиҥ эраныҥ II ле IV чактарында гунндарды сянь бийлер солыган. IV чактыҥ учынаҥ ала VI чактыҥ ортозына jетире Алтайды Кӱнчыгыш Монголияда ла кӱнбадыш Маньчжурияда jаткан жужаньдар бактырып, албатыга темир эдимдердиҥ каланын салган.
552 jылда Тӧс Азияда жужаньдардыҥ каандыгы оодыларда, ордына Баштапкы Тӱрк каганат тӧзӧлгӧн лӧ оныҥ тӧс jуртты Алтайда турган. Jе jаан удабай каандык Монголиядӧӧн Орхон сууныҥ jарадына кӧчкӧн. 70-чи jылдарда каганаттыҥ jери jаанап, кыйулары кӱнбадышта Амур-Дарьяга, Тӱштӱк Европада Кавказка ла Арал талайга, кӱнчыгышта Jаан Хинганныҥ сындарына jетире элбеген. Ол ӧйлӧрдӧ тӱрктерге Согдиана, Эдил суу ла Азов талайдыҥ ортозында jаткан болгар-хазар албатылар багынган ла Китай, Иран ла Византия олорло эптӱ-jӧптӱ jурттаарга албаданган. 588 jылда Тӱрк каганат jайрадылып, тӱрктердиҥ Тӱндӱк (тӧс jуртты Jети-Сууда) ла Тӱштӱк (тӧс jуртты Монголияда) каандыктарына бӧлӱнген. Биригердиҥ ордына там ыража берген тӱштӱк ле тӱндӱк тӱрктерди Китай 630 ла 659 jылдарда jуулап алган. Jе тӱштӱк тӱрктер 682 jылда тӱймеен кӧдӱргилеп, бойлорыныҥ адынаҥ Экинчи Тӱрк каганат тӧзӧгӧндӧр. Тӱрктердиҥ бу калганчы каандыгы 50 jыл турган. 745 jылда каганаттыҥ бажына уйгурлар келип, тӱштӱк Сибирьди ле айландыра ӧскӧ дӧ jерлерди jуулаган. 755 jылда уйгурларга тӱштӱктеҥ тӧбӧттӧр табарган, 840 jылда тӱндӱктеҥ Энесайдыҥ кыргызтары jуулаган. Олор Алтайдыҥ албатызынаҥ каланды алула (киш ле тийиҥле) алгандар. Олордыҥ кийнинде кандый да ӧйгӧ Алтай кара-кытайлардаҥ ла маймандардаҥ камаанду jаткан.
1204 jылда маймандарды моҥолдор jеҥген. Моҥол империяныҥ кӱчи эҥ тыҥ ӧйлӧринде Алтай Алтын Ордого кирген. ХIV чактыҥ бажында Алтын Ордо jайрадыларда, Ак Ордодо арткан. ХV чактыҥ бажында Ак Ордо jайрадыларда, Сибирь каандыкка кирген.
ХV чактыҥ ортозында Тӱндӱк Монголияда ойроттор тыҥып баштаган. Ойроттор XVII чакта тӧзӧгӧн каандыгын бойлоры – Ойрот, кытайлар – Ӧлӧт, моҥолдор – Соҥкар, орустар – Джунгария деп адагандар. Калганчы кӧчкӱн каандыктыҥ кӱчи эҥ тыҥ ӧйлӧринде jери Кашмир, Тӧбӧт лӧ Китайдаҥ ала тӱштӱк Сибирьге jетире, Коканд ла Бухара каандыктардаҥ ала Калка-Моҥолго jетире чӧйилген.
Алтайлар Россияга эки бӧлӱкле, Джунгария уйадап баштаарда ла jайрадыларда киргендер: ХVII чактыҥ учында тӱндӱк алтайлар (кумандылар, тубалар ла чалкандулар), XVIII чактыҥ экинчи jарымында тӱштӱк алтайлар (алтай-кижи, телеуттар ла телеҥиттер). XX чактыҥ бажында Российский империяда 1905-1907 jылдардыҥ, Февральский ле Октябрьский революциялар болуп, 1917 jылда Совет jаҥ тӧзӧлгӧн. Алтайга jаҥы jаҥ 1922 jылда jеткен. Алтайлардыҥ баштапкы автономиязы 1922-1947 jылдарда Ойротская автономная область деп адалган. 1948-1990 jылдарда Горно-Алтайская автономная область деп солылган. 1991 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде РСФСР-га кирген Горно-Алтайская Автономная Советская Социалистическая Республикага кӧдӱрилген. 1992 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинеҥ ала Алтай Республика деп адалат.
