Текши jетирÿ

Тӧс калазы: Горно-Алтайск

Федерал округы: Сибирь

Тӧзӧлгӧн ӧйи: 1922 jыл

Горно-Алтайсктаҥ ала Москвага jетире: 3 641 км

Горно-Алтайск ла Москва ортодо ӧйдиҥ башказы: +4 саат

Jери

Jериниҥ текши кеми: 92,903 муҥ км²

Узуны: тӱндӱктеҥ тӱштӱкке jетире – 350 км, кӱнбадыштаҥ кӱнчыгышка jетире – 400 км.

Администрациялар аайынча бӧлӱнгени

Ончозы 102 муниципал тӧзӧлмӧ:

• муниципал аймактар – 10;

• каланыҥ округы – 1;

• jурт jеезелер – 91.

Улузы

Эл-jоны текши тоозы (01.01.2022 jылда) – 221,559 муҥ кижи.

Каланыҥ улузы – 64,558 муҥ кижи, jурттардыҥ улузы – 157,001 муҥ кижи.

Каланыҥ улузыныҥ текши эл-jоны ӱлӱӱзи (01.01.2022 jылда) – 29,2%.

Jурттардыҥ улузыныҥ текши эл-jоны ӱлӱӱзи (01.01.2022 jылда) – 70,8%.

Эл-jоны нацияларга бӧлӱнгени (2010 jылда ӧткӧн текшироссиялык тооалыштыҥ кӧргӱзӱлери аайынча):

• орустар – 56,6%;

• алтайлар – 33,9%;

• казахтар – 6,2%;

• арткан национальностьтор – 3,3%.

Географиялык айалгазы

Алтай Республика Азияныҥ тал-ортозында, Кӱнбадыш Сибирьдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыжында турат. Jериниҥ текши кеми: 92,9 муҥ км², тыш кыйузы: тӱштӱк-кӱнбадышта – Казахстанла (517,6 км), тӱштӱк-кӱнчыгышта – Монголияла (223,8 км), Кыдатла (55 км), ич кыйузы: тӱндӱк-кӱнбадышта – Алтайский крайла, тӱндӱк-кӱнчыгышта – Кӧмӱр областьла, Хакас Республикала, кӱнчыгышта – Тыва Республикала. Алтай Республика Казахстанныҥ Семипалатинск ле Астана калалары турган тӧс областьтарыла.

Jериниҥ аайы

Алтай Республика Россия ичинде кырларыла аҥыланат. Алтайдыҥ кырларынаҥ Обь, Эрчиш, Энесай ла Тӧс Азияныҥ туйук суулары башталат. Тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ тӱштӱк-кӱнчыгышка чӧйилген Кадын бажы, Чуйдыҥ тӱндӱк ле тӱштӱк сындары - Алтайдыҥ эҥ бийик кырлары болот. Олордыҥ бийиги – 3-4 муҥ м., тошло бӱркелгени – 900 км². Эҥ бийик туу – Кадын-Бажы (Ӱч-Сӱмер, Белуха) – 4506 м.

Ар-бӱткендик байлыктары

Тузалу казынтылары

Алтай Республиканыҥ промышленностьто тузалангадый байлыктарына минералдардаҥ таш кӧмӱр, темир, алтын, мӧҥӱн, ртуть, вольфрам ла литий кирет. Је бӱгӱнги кӱнде олорло тереҥжиде иштебейдилер. Бир эмештеҥ казылып турганы: алтынду, молибден-вольфрамду рудалар ла тудумал иштерде тузаланар таштар, той балкаш ла кумак. Геологиялык кайулары талдама ӧткӱрилип, минералдары быжу jарталган јерлер: Халзундагы темир руда (кеми – миллиард тонна), Ороктойдо ло Косколдо мрамор (кеми – ондор млн.м³), Ыжыдагы таш кӧмӱр, Талду-Тӧргӱндеги кӱреҥ кӧмӱр, Чаган-Узундагы ртуть, Чойдо ло Турачакта волластонит, Калкӱттиде вольфрам-молибден, Ак-Алахада ас туштаар металлдар (тантал, литий, рубидий, цезий, висмут). Бир канча јерлерде текши тооло јӱстер тонна рудада ла ондор тонна россыпной алтын, бийик чыҥдыйлу медицинский гипс, будук алар минералдар, ювелирный, декоративный ла коллекционный таштар илелелген.

Агаш кӧмзӧзи

Алтай Республиканыҥ агашту jерлериниҥ текши кеми – 6 003 муҥга ла тазылда агаштыҥ тузаланарына кезилетени – 729 млн.м3. Агаштардыҥ кӧп сабазы ийне бӱрлӱ – тыт, мӧш , јойгон, чиби, карагай ла кайыҥ.

Рекреациялык аргалары

Алтай Республика амыранар, су-кадыкты орныктырар ла иштенерин тыҥыдар рекреациялык аргаларыла jаҥыс ла Сибирьде эмес, текши Россияда да баштапкылардыҥ тоозына кирет. Ар-бӱткениниҥ, ай-кӱниниҥ ле эм-тусту аржаандарыныҥ аҥылузы республикада бальнеологический курортор ло санаторийлер тударына ла кандый ла бӱдӱмдӱ экскурсиялар (аҥдаар, балыктаар, сууларла jӱзер, кырларга чыгар, jойу, атту, кӧлӱктӱ jорыктаар ла оноҥ до ӧскӧ) ӧткӱрерине jаан аргалар ачат.

1998 jылда ЮНЕСКО Алтын-Кӧлди, Ӱч-Сӱмерди, Ӱкекти, Алтайдагы ла Кадындагы государственный биосферный заповедниктерин бириктире «Алтайдыҥ алтын туулары» деп адап, телекейлик энчилердиҥ тоозына кийдирген. Булардаҥ башка корулталу jерлерге Сымылтыда ла Шабылада биологический заказникниктер, Сайлугемде национал парк, Сибирьдиҥ баш ботанический садыныҥ Камлактагы бӧлӱги ле республикан кемдӱ тӧртӧннӧҥ ажыра ар-бӱткендик кереестер кирет. Олордыҥ тоозында Улалуныҥ орой палеолитте jуртаган jебрен улустыҥ турлузы.